Zgodnie z kryteriami APA ( American Psychiatric Association ), opublikowanymi w piątym wydaniu Diagnostycznego i statystycznego podręcznika zaburzeń psychicznych (DSM – 5), osoba kwalifikuje się do postawienia diagnozy NZO, jeśli spełnia pięć lub więcej kryteriów z poniższej listy:
- ma poczucie wyższości i wielkości
- fantazjuje na temat nieograniczonych sukcesów, władzy, świetności, urody czy miłości idealnej
- wierzy, że jest wyjątkowa i powinna utrzymać relacje z osobami i instytucjami o wysokim statusie społecznym
- oczekuje nadmiernego podziwu
- ma nadmiarowe poczucie uprzywilejowania
- wykorzystuje innych
- brak jej empatii
- jest zazdrosna i wierzy, że inni jej zazdroszczą
- jest arogancka i porywcza
Przyjrzyjmy się bliżej temu, co oznaczają poszczególne kryteria diagnostyczne.
- Wyższość i wielkość
Narcyz przyjmuje postawę wielkościową w ramach obrony przed leżącym u podstaw brakiem wiary w siebie. Może umiejętnie przyciągać, kusić czy wpływać na innych dla zdobycia pochwał i przywilejów, ale jego poczucie wyższości sprawia, że zachowuje się szorstko i nietolerancyjnie. Postrzega innych hierarchicznie, dzieląc na niższych względem siebie, których należy dewaluować, konkurencję, którą należy pokonać, oraz osoby postawione wyżej, których uznanie należy zdobyć.
- Fantazje o wielkości
Narcyz stara się uodpornić na błędy, poszukując perfekcji. Ponieważ, by poczuć się dobrze, musi czuć się lepszy od innych, snuje wyolbrzymione fantazje na temat swojej niezniszczalności i wszechmocy. Niezależnie od zainteresowań i mocnych stron może marzyć o ponadprzeciętnych osiągnieciach, sprawności intelektualnej, nieziemskiej urodzie lub/i wyidealizowanej miłości romantycznej.
- Potrzeba wyjątkowości
Narcyz określa swoją tożsamość przez pryzmat przekonania, ze jest wyjątkowy i powinien być powiązany z innymi wyjątkowymi osobami, celami, instytucjami o wysokim statusie społecznym. Obnosi się z powyższymi koneksjami, walcząc o dalszy awans przez dewaluowanie tych, których uznaje za konkurentów lub niższych statusem.
- Potrzeba bycia podziwianym
Narcyz potrafi doskonale ukrywać swoje kompleksy przed innymi i przed samym sobą. Jednak to głębokie poczucie pustki i wstydu znajduje odzwierciedlenie w równie wygórowanej potrzebie zewnętrznej walidacji. Określenie narcystyczna podaż odnosi się do kompulsywnego wykorzystywania innych osób w celu nasycenia własnej pretensjonalnej maski i złagodzenia głęboko zakorzenionego poczucia niedoskonałości. Bez podziwu narcyz doświadcza destabilizacyjnych emocji, co może prowadzić do przygnębienia i depresji. W domu oczekuje uwielbienia, choć nie zasłużył na nie ani go nie odwzajemnia, a częstokroć siłą wprowadza członków rodziny w notoryczny stan lęku lub wzbudza wyrzuty sumienia, by owo uwielbienie zdobyć, a jeśli reakcja zdaje się chłodna czy udawana, wpada w złość.
- Nadmiarowe poczucie uprzywilejowania
By podbudować swoje poczucie niższości, osoby z NZO muszą przekonywać same siebie, ze zasługują na więcej niż inni, dlatego też uważają się za uprawnione do specjalnego traktowania, a bez niego czują się niezmiernie urażone. Oczekują czegoś większego i lepszego niż to, co dostają inni i nie zawahają się przed stawieniem żądań, wybuchem, zrobieniem sceny, odegraniem ofiary czy obrażeniem się w ramach kary za niespełnienie oczekiwań. Nalegają na tatuś osoby uprzywilejowanej oraz pierwszorzędną obsługę, od najlepszych stolików w restauracji, przez specjalne ulgi w sklepach, po najbardziej troskliwą opiekę w gabinecie lekarskim, salonie kosmetycznym czy siłowni. Zazwyczaj traktowanie, czy to przez świat zewnętrzny, czy na łonie rodziny, uznają za wysoce obraźliwe i dające powód do niechęci i zemsty.
System przekonań na temat uprzywilejowania ujawnia się również w skłanianiu się narcyza ku społecznej nietolerancji i hierarchicznym tendencjom politycznym, w tym nieposzanowaniu dla zasad demokracji oraz wierze w rządy autorytarne czy wojskowe.
- Wykorzystywania
W relacjach narcyz funkcjonuje bez kompasu moralnego, wyzyskuje i ma na uwadze przede wszystkim własne korzyści. Wykorzystuje innych i manipuluje nimi, by kontrolować niestabilne poczucie własnej wartości i racjonalizować swoje, często przemocowe – zachowania, żeby się usprawiedliwić. Osoby cierpiące na NZO wierzą, że zasady ich nie dotyczą i w każdej sytuacji szukają sposobów na zdobycie przewagi.
- Upośledzenie empatii
Być może najbardziej szkodliwą dla świata zewnętrznego cechą charakterystyczną dla NZO jest brak empatii emocjonalnej. Choć narcyz potrafi zazwyczaj rozumowo zauważyć inny punkt widzenia, rzadko emocjonalnie pojmuje uczucia innych ludzi i stale rani ich dla wzmocnienia własnej pozycji. W przekonaniu narcyza inni ludzie, a w szczególności członkowie rodziny, stanowią przedłużenie jego osoby i można nimi manipulować dla zaspokojenia własnych potrzeb, które zawsze mają pierwszeństwo.
Przejawy empatii to:
– umiejętność słuchania
– okazywanie współczucia i troski
– walidacja odczuć innych osób
– gotowość do szczerych przeprosin i wzięcia odpowiedzialności
– zainteresowanie życiem innych
– podejmowanie działań na rzecz potrzeb innych osób, nawet kiedy to niewygodne lub trudne.
- Zawiść
Ponieważ cenią pozory i powierzchowne wyznaczniki wartości, a do tego czują, że zasługują na więcej niż inni, osoby z NZO przejawiają skłonność do zazdrości i przekonania, ze inni im zazdroszczą. Z powodu nadmiarowego poczucia uprzywilejowania często aktywnie pożądają tego, co mają inni, czy to w sferze materialnej, związków, czy osiągnięć. Kiedy coś jest dla nich ponętne, prawdopodobnie spróbują to zdobyć, niezależnie od konsekwencji płynących z tego działania dla innych. A jeśli ktoś stanie na ich drodze, mogą podjąć próbę sabotażu lub ukarania osoby, która ma to, czego oni pragną. Konkurująca postawa skłania ich do podejrzeń, że inni również usiłują zabrać to, czego chcą, co może prowadzić do zazdrości, paranoi i fałszywych oskarżeń.
- Arogancja i porywczość
Narcyz nieprzerwanie stara się podnieść własną rangę, co skłania go do aroganckich, nastawionych na rywalizację, wybuchowych bądź karzących zachowań, szczególnie gdy czuje zagrożenie lub sprzeciw. Ma również tendencję do ośmieszania, chwalenia się, plotkowania, chełpienia się, protekcjonalności, humorów, pouczania, rzucania aluzji na temat swoich znajomości oraz robienia rzeczy na pokaz.
Pozostałe cechy narcyzmu
- Poczucie wstydu: ukryte emocje narcyza
- Zwracanie na siebie uwagi
- Reaktywność emocjonalna
- Rozszczepienie i „co z oczu to z serca”
- Niestabilny obraz „ja”
- Powierzchowne relacje
autor: Agnieszka Kacpura – psycholog, seksuolog, terapeuta par